Ish izlashda ehtiyot bo‘ling
Ofis bor, sayti chiroyli, hatto ijobiy sharhlar ham topiladi — lekin litsenziyasi yo‘q bo‘lsa, bu tashkilot sizni chet elga ishga yuborishga haqli emas.
Do‘st, tanish yoki internetda “ishonchli odam” sifatida tanilgan bo‘lsa ham sizni ishga joylashtirish huquqi ularda yo'q. Bunday tashkilot siz bilan shartnoma tuzmaydi, javobgarlikni o'z zimmasiga olmaydi, kerak bo‘lganda esa osonlikcha g‘oyib bo‘lib qoladi.
Bugunga kelib O‘zbekistonda 16 ta xususiy litsenziyaga ega agentliklar va bitta davlat agentligi bor. Faqat shular orqali ish izlang.
Va'dalarga aldanmang
Agar kimdir sizga baland oylik, tekin tushlik, yo‘l haqi va yashash joyi bilan ish taklif qilsa — ehtiyot bo‘ling. Ko‘p hollarda bu shunchaki tuzoq. Chet elda sizdan xarajatlar uchun pul talab qilinishi, hatto hujjatlaringizni tortib olib, ularni qaytarib berishdan bosh tortishlari ham mumkin.Masalan, yaqinda ikki nafar O‘zbekiston fuqarolari Tailandga ishga borish o‘rniga, noqonuniy ravishda Myanmaga olib borilgan va ularni vatanlariga qaytarish uchun firibgarlar katta miqdorda pul talab qilishgan.Taklif “ertak”ga o‘xshasa — o‘n marta tekshirib ko'ring.
Markaziy Osiyoda mehnat ekspluatatsiyasining yangi shakli — odamlarni kiberfiribgarlik lagerlariga yollash holatlari tobora ko‘payib bormoqda. O‘zbekistonda bu haqida deyarli gapirilmaydi, lekin qo‘shni Qozog‘istonda bu mavzu tobora kengroq muhokama qilinmoqda.
Yoshlar Tailand yoki Filippinda “call-markaz”larda ishlash uchun qonuniy ish takliflari bilan jalb qilinadi. Lekin ular bu mamlakatlarga yetib borgach, hujjatlari olib qo‘yiladi va Kambodja, Laos, Myanma yoki Nepalga yuboriladi. Bu davlatlarda nazorat juda sust, korrupsiya esa kuchli rivojlangan. Qurbonlar tashqi dunyodan uzib qo‘yiladi, telefonlari tortib olinadi, ularga bosim o‘tkaziladi va hatto kuch ishlatiladi. Ular kriptovalyutaga oid firibgarliklar va internetda odamlarni aldaydigan sxemalarda ishlashga majbur bo‘lishadi.
Afsuski, bu tuzoqqa ko‘proq oliy ma’lumotli, xorijda karyera qilishni istagan faol yoshlar tushmoqda. Bu holatdan qutulish uchun oilalaridan 10 mingdan 25 ming dollargacha pul talab qilinadi. Agar pul topilmasa — “ish” majburiy tarzda davom ettiriladi.
Bunday holatlar soni tobora ortib bormoqda va Markaziy Osiyo mamlakatlari onlayn ekspluatatsiya bo‘yicha dunyodagi eng tez o‘sayotgan hududlardan biriga aylanishi mumkin.
Savol berishdan cho‘chimang
Agar agentlik ishonchli ko‘rinsa va hatto litsenziyasi bo‘lsa ham — bu hali hamma narsa yaxshi bo‘ladi degani emas. Siz avvaldan hamma tafsilotlarni bilishingiz kerak: ish beruvchi o'zi kim, aynan qayerda ishlaysiz, yashash sharoitlari qanday, necha soat ishlaysiz, dam olish kunlari bormi, va agarda ishni o‘zgartirmoqchi bo‘lsangiz, qanday qilib ishdan bo‘shashingiz mumkinligi haqida bilib oling.
Bularning hammasini yo‘lga chiqishdan oldin sizga aytib berishlari kerak. Agar javoblar noaniq bo‘lsa yoki “borganingizda bilasiz” deyishsa — bu ogohlantiruvchi signal. Siz qayerga ketayotganingizni va nima kutayotganini bilishga haqlisiz.
Shartnomani diqqat bilan o‘qing
Aynan shu hujjat sizning huquqlaringizni himoya qiladi va rasmiy ishlayotganingizni tasdiqlaydi, shuningdek ish haqi, dam olish kunlari va ijtimoiy kafolatlar olish huquqini ham beradi. Shartnomada ish jadvali, vazifalar, maosh, dam olish va ishdan bo'shash shartlari aniq ko'rsatilgan bo‘lishi kerak.
Yana muhim narsa — shartnoma siz tushunadigan tilda bo‘lishi shart. O‘qib tushunmaydigan hujjatni hech qachon imzolamang.
Oldindan pul to‘lamang
Rasmiy agentliklar hech qachon oldindan pul talab qilmaydi. Barcha xarajatlar shartnoma asosida to‘lanadi va aniq ko‘rsatilgan bo‘ladi. Agar qog‘ozlarni imzolashdan oldin sizdan "jarayonni tezlashtirish", chipta yoki viza uchun pul so‘rashsa, - bu katta ehtimol bilan firibgarlik.
Eslab qoling: avval - hujjatlar, keyin - pul, teskarisi emas.
